1850/Budowa Fortu "Kościuszko"

W połowie XIX w. zaborcza władza austriacka postanowiła z Krakowa uczynić twierdzę w nadgranicznym systemie obrony monarchii austro-węgierskiej. Postanowili na wyjątkowo strategicznie dogodnym miejscu panującym nad wiodącą właśnie przez Dolinę Wisły drogą na Śląsk – na wzgórzu bł. Bronisławy, wokół Kopca wznieść duży fort jako jeden z wielu opierścieniających Kraków. Komitet był zmuszony odstąpić austriackiemu ministerstwu wojny w Wiedniu grunty wokół Kopca zastrzegając eksterytorialność owej jednej morgi wiedeńskiej ziemi u podstawy Kopca wraz z jego stożkiem oraz zapewniając swój dalszy zarząd nad Pomnikiem.

Austriacy przystąpili do budowy fortu nazwanego zresztą fortem „Kościuszko”, otoczyli podstawę Kopca ceglanym murem oporowym, w którego obręb wmurowali neogotycką kaplicę p. w. bł. Bronisławy wg projektu Feliksa Księżarskiego, w rekompensacie za zburzony zabytkowy kościółek – o co stanowczo Komitet zabiegał.

Fort, dzieło austriackich władz zaborczych, wzniesiony został w latach 1850-1854 według projektów wybitnych architektów m. in. Cabogi i Pidolliego. Budowla miała charakter cytadelowy, jej architektura została opracowana w stylistyce dojrzałego historyzmu z zastosowaniem form neogotyckich i neorenesansowych. Powiadam „miała”, bo nie dotrwała do dziś w całości. W latach 1945-1956 bezmyślnie wyburzono bramę wjazdową, bastion południowo-zachodni i nadszańce. Dziś nierówności terenu po tej części budowli porasta samosiewny las. Mimo to Fort nr 2 „Kościuszko” zaliczany jest przez znawców architektury obronnej XIX w. do najwyższej klasy zabytków swego rodzaju w skali europejskiej.

Równocześnie ze sprzedażą gruntów pod budowę fortu tytuły własności Mogiły-Pomnika Kościuszki, czasem nazywanego Kopcem, zostały poświadczone wpisami do Ksiąg wieczystych. Kopiec został intabulowany jako Fundacja Narodowa Mogiły Pomnika Tadeusza Kościuszki – jako że to Naród polski tę symboliczną Mogiłę wzniósł swemu Naczelnikowi za Pomnik. I to Naród pozostaje jego właścicielem.

Reprezentantem zaś tej fundacji uznany został Komitet jako zarządca, opiekun i konserwator Kopca. De facto w świetle tego zapisu Kopiec Kościuszki z morgą ziemi u podstawy był jedynym skrawkiem wolnej i niepodległej ziemi dawnej Rzeczypospolitej Polskiej dzierżonym w imieniu Narodu jako jego właściciela – przez instytucję narodową jaką jest Komitet. Do końca istnienia Rzeczypospolitej Krakowskiej (1846-1848 r.) Komitet był traktowany jako organ władzy tego państewka, podległy Senatowi Rządzącemu Wolnego Miasta Krakowa. Następnie podlegał galicyjskim władzom gubernialnym, a później – w okresie autonomii galicyjskiej – władzom namiestniczym we Lwowie. Trzeba podkreślić, że m. in. ze względu na skład personalny najznamienitszych Obywateli – cieszył się szacunkiem i dużą autonomią działań.